De foto’s van Helene zijn zowel leeg als vol. Je kan er tientallen verhalen in zien, of één enkel beeld. Ze stralen rust uit, en drukte. Ze stralen kracht uit, en verlatenheid. Ze zijn mysterieus en duidelijk. Ze spreken in vele stemmen, en zwijgen soms als de dood. Ze zijn abstract en realistisch. Uniek en gewoon. Ingewikkeld en simpel. Volgens sommigen zijn ze unheimisch en grauw, volgens anderen adembenemend sereen. De tegenstelling die in elke mens verborgen zit, waarnaar elke kunstenaar op zoek is, vangt Helene in één enkel beeld.
Helene Stilting is een vrouw met twee gezichten. Dat zie je aan haar foto’s. De helft bestaat uit bloemen en pastelkleuren. Die foto’s stralen een serene rust uit. Een meditatie in beeld. De andere helft bestaat uit clowns, doodshoofden en poppen die ledematen missen. Een robuust stuk hout als ondersteuning. Grijze achtergrond. Het verhaal erbij houdt ze voor zichzelf. Helene legt haar foto’s niet uit. Ze zijn er om naar te kijken.
,,Dat betekent niet dat er geen gevoel achter zit”, zegt Helene. ,,Juist niet. Ik denk veel na. Soms te veel, maar mijn foto’s ontstaan vanzelf. Ik heb zelden of nooit een plan wanneer ik begin aan het opstellen en fotograferen van een stilleven. Soms begint het met een idee, een voorwerp of een gevoel. Maar ik laat me leiden door het moment. Als ik al een idee heb van wat het zou moeten worden, houdt dat nooit stand. Het beeld ontstaat gaandeweg. Hoe minder planning, hoe mooier de foto.”
Het fotograferen zelf is een proces dat kort maar krachtig genoemd kan worden. Terwijl het eigenlijk ook door haar hele leven verweven zit. Continu is ze op zoek naar bijzondere, niet-alledaagse, vergeten en verlaten spullen. ,,Ik ben net terug van een fietsvakantie, dan bezoeken we wel acht kringloopwinkels. Daar kan ik uren rondstruinen, en ik vind altijd wel iets wat ik kan gebruiken. Ook vrienden en familie zoeken mee. Laatst kwam een vogeltje in de afzuigkap van mijn broer terecht. Hij had het al bij de vuilnis gegooid toen hij bedacht dat ik het wel kon gebruiken. Het lichaampje was nog helemaal intact. Zulke dingen vind ik prachtig.”
Wat moet ik daarmee?
Van collega’s krijgt ze weleens reacties als ‘wat moet ik daar nu mee?’. ,,Laatst zei een collega van me dat ze het allemaal nogal luguber vond.” Een doodshoofd, een clown, een hand van een paspop en een dood vogeltje. Het zijn niet bepaald materialen die vrolijk stemmen. Toch ziet Helene dat niet zo. ,,Die clown was leuk bedoeld, voor mij is het een teken van vrolijkheid. Ook een doodhoofd vind ik helemaal niet akelig, dat hangt af van de associatie die je ermee hebt.”
Maar iets bedoelen, daar is Helene – zoals het een echte kunstenares betaamt – voorzichtig mee. Het is aan de kijker om haar foto’s te interpreteren. Hoe minder er gezegd wordt, hoe dichter de kijker bij zichzelf kan blijven. Wat ik zie, is veelal dubieus. De foto waar Jan Klaassen breed lachend uit een doosje springt, waarachter een clown zit te gluren, roept vooral herinneringen aan horrorfilms op. Op de voorgrond leunt een pop met het achterhoofd tegen de muur. Dat hoofd mist de bovenkant, alsof iemand een stuk van de schedel heeft afgezaagd om in de hersenen te peuteren, en op de neus staat een clownsneus.
Wanneer ik uitleg hoe dubbel die foto voor mij is, hoeveel lugubere tegenstellingen ik erin zie – een soort lachen met de misère van het bestaan dat me aan The Joker doet denken – beaamt Helene mijn gevoel. Meer wil ze er niet over zeggen, alleen dat ik het bij het rechte eind heb. Net als The Joker zijn Helene’s foto’s niet akelig, maar op een prachtige manier zwaarmoedig.
Over één foto wil Helene wel wat kwijt. De foto die in duizend talen spreekt voor zij die kijken kunnen. Er gebeurt veel. De bekende pop – die, zo zien we nu, ook armen en ogen mist – ligt op haar rug op een houten constructie. Een clownshoofd lijkt uit haar opengesneden schedel te vallen en wordt opgevangen door de hand van een paspop. Onder die hand ligt een doodshoofd. ,,Die hand is voor mij Remko, mijn man, die me altijd opvangt en zorgt dat ik niet verder wegzak.”
Lichtheid
Het klinkt allemaal zwaar, maar er zit ook een lichte, rustige en zelfs opgewekte kant aan de fotografe, en haar foto’s. Op een subtiele manier, want zij is niet de persoon die ergens mee te koop loopt. Sommige foto’s zijn simpelweg leuk. Zoals de foto van het ei waar een heel klein hoofdje uit piept dat van een miniatuurstandbeeld gepikt zou kunnen zijn. ,,Die foto maakte ik met Pasen, gewoon voor de grap. Ik maakte een gat in het ei, waardoor de eierschaal brak en er wat eiwit uitliep. Dat liet ik zo. Ik plantte de nek erin en dat was het.”
Toch kan Helene uren bezig zijn met de constructie van een stilleven, en dat vanuit alle mogelijke perspectieven fotograferen. Haar fotostudio is tot de nok gevuld met schatten die ze meesleepte uit allerlei kringloopwinkels, zolders en huizen van vrienden. Af en toe pakt ze een voorwerp om het stilleven aan te vullen, dan weer bergt ze iets op. Tot de balans perfect is. Ze houdt het simpel. De hierboven beschreven foto van de hand die het clownshoofd opvangt, is veruit de drukste van het stel. Op alle andere foto’s staan twee, hooguit drie onderwerpen.
Het rangschikken van de onderwerpen, het onderlinge verband zoeken, gebeurt voornamelijk op gevoel. ,,Daar wordt ik rustig van”, aldus Helene. Die rust levert serene beelden op. Eén enkele bloem tegen een muur geplakt. Grappige beelden. De neus van een clown achter een vergrootglas. Mysterieuze beelden. De hand van een paspop die in een vogelkooi hangt, waar één enkele veer rondfladdert. ,,Ik denk er niet over na, die beelden ontstaan gewoon. Uiteindelijk valt alles op zijn plek.”
,,Ooit kreeg ik via Zoom professioneel advies van een beeldend kunstenaar. Wel jammer dat het een schilder was en geen fotograaf, maar ik heb er wel veel van geleerd. Ik let nu meer op mijn compositie, laat ik soms dingen overlappen om diepte in beeld te brengen. Vroeger fotografeerde ik veel van bovenaf, nu staat mijn lens lager – ook op advies van die schilder. Verder denk ik er niet al te veel over na, maar ga ik af op mijn intuïtie.”
Evolutie
Scrollend door haar zoom-profiel zie je dat Helene een duidelijke evolutie doormaakte. Zoals de meeste fotografen begon ze met huis-tuin-keuken fotografie. ,,Rond 2003 begon ik het wat serieuzer aan te pakken, maar toen was ik nog heel ver van de stillevens. Ik maakte foto’s van mijn zoon Mart en mijn man Remko.” De eerste foto’s op haar zoomprofiel zijn, naast foto’s van deze twee geliefden, vooral abstracte beelden en figuren. Ze had duidelijk al een voorkeur, maar was nog zoekende naar een eigen stem.
Een aanzet voor de stillevens werd gegeven door een collega van Helene. ,,De vader van die collega was gestorven, maar had een boel spullen achtergelaten. Zij wist niet zo goed wat ze ermee moest, dus ik stelde voor er een stilleven van te maken en dat te fotograferen. De foto’s drukte ik af op hardhout en werden uitgedeeld aan de hele familie. Dat was een enorm succes. Daar is het allemaal mee begonnen, geloof ik.”
Daarna begonnen steeds meer dingen haar op te vallen in het dagelijks leven. Helene is geboren met een enorm oog voor detail, maar voor het eerst begon ze deze details uit hun context te trekken en een nieuwe context te creëren: het stilleven. ,,Ik houd van natuur, hout en bloemen. Maar ook van doorleefde materialen. Houten doosjes, een roestende gieter, een vergrootglas met barsten of een ouderwetse melkkan. Die geef ik een tweede leven in mijn studio.” En een derde, een vierde en een vijfde leven. Want veel spullen zien we verschillende keren terugkomen op de foto’s.
Dat ze een nieuw leven krijgen op de foto, kan je wel zeggen. Hoewel het stillevens zijn, lijken de foto’s te ademen. Eén woord is nodig om van een foto een verhaal te maken. Bij een foto van drie roze bloemetjes staat: ‘herhaling’. En meteen zien we in de bloemen een verhaal. Bij een foto van een koffer voor een deur die op een kier staat, lezen we de woorden: ‘sneaking out’. En we zien al voor ons hoe het die koffer zal vergaan. Helene’s stillevens staan zelden stil.
Naarmate de jaren vorderen, krijgen haar stillevens meer vorm. Ze krijgen een specifiek karakter. Of beter gezegd; twee karakters. De lichte, pastelkleurige en serene foto’s die altijd draaien om een bloem of een ander cadeau van moeder natuur. Aan de andere kant zijn er de grauwe, dubieuze foto’s die haar collega beschreef als luguber. Toch mist ook hier dat tikje humor niet, donker of licht.
Licht en tijd
Helene’s foto’s zijn een samenspel van licht en tijd. Ze gebruikt bij het fotograferen enkel natuurlijk licht. ,,Ik trek de gordijnen open en werk met het zonlicht dat binnenvalt. Op grijze dagen krijg ik donkere foto’s, soms lukt het dan helemaal niet.” Ze werkt niet met een flitser of andere vormen van kunstmatig licht. Toch valt het samenspel van licht en donker in haar foto’s op. De twee vullen elkaar aan en maken elkaar sterker.
Dat leerde ze door veel naar de Grote Meesters te kijken. Haar grootste inspiratie is de Nederlandse schilder Henk Helmantel. Zijn stillevens zijn vooral gesitueerd in kerken en kloosters, aangezien het Christendom centraal staat in zijn schilderijen. Door die locaties is de lichtinval ook op zijn stillevens bijzonder. ,,Ik heb niets met religie en kan absoluut niet tekenen en schilderen”, zegt Helene. ,,Maar zijn stillevens zijn prachtig. Ik ben weleens in zijn atelier geweest, in een gebouw de hij zelf restaureerde. Dat heeft ongetwijfeld het laatste zetje naar de stillevens gezet voor mij.”
De techniek is zo simpel als de foto’s zelf. Liefst houdt ze zich er helemaal niet mee bezig. Remko zoekt voor haar de juiste camera’s en lenzen uit. ,,Ik heb maar één camera, de Nikon D850. Remo kan uren bezig zijn met het uitzoeken van de juiste attributen.” Ook nabewerking is niet aan haar besteed. ,,In Lightroom doe ik wat met contrast en licht, maar dat is alles. Eigenlijk zou ik het moeten leren, maar aan de andere kant mis ik het totaal niet.”
Solitaire materialen, solitaire fotografe
Helene houdt van robuust hout, materialen die geleefd hebben, of die ze uit de natuur plukt. Ze laat zich daarin leiden door wat ze tegenkomt, of waar vrienden mee aan komen zetten. ,,Zo tikte ik laatst een hele serie clowns op de kop. Die zie je veel terugkomen in mijn foto’s. Ik houd van dingen waaraan je ziet dat ze een leven achter de rug hebben, die getekend zijn door wat ze hebben meegemaakt. Maar ik houd ook van de natuur, ook daar worden dingen soms vergeten en achtergelaten.”
Onderwerpen die alleen in hun kracht staan, lijken een rode draad in haar stillevens. Soms komen ze per twee, maar meestal alleen. In een omgeving die hen totaal niet gewend is, maar de dingen net daarom het best tot hun recht doet komen. We zien ze op een andere manier doordat ze uit hun natuurlijke context gerukt zijn, ze zijn als het ware uit hun comfortzone gestapt, op het witte doek waar het verhaal van Helene zich afspeelt. Of dat van ons. Helene eigent zich de verhalen achter haar beelden niet op, ze zijn van ons allemaal, we kunnen ervan maken wat we willen.
Zo staat ook Helene alleen in het meest in haar kracht. ,,Daarom werk ik liefst met stillevens. Geen mensen om mij heen, enkel stilte. Dan kan ik het dichtst bij mezelf blijven.” Ze heeft zelden of nooit contact met andere fotografen. Tot die ene keer dat een groepje kunstenaars haar benaderde met de vraag of ze een solo-expositie voor haar mochten organiseren. Ze was vereerd en ging op het aanbod in, maar voor haar hoeft het niet nog een keer. ,,Al die kenners die meningen hebben over je werk en er uitleg over willen, dat hoeft voor mij niet.”
Een carrière als fotograaf zit er voor haar dus niet in. Daarnaast geniet ze te veel van haar werk als activiteitenbegeleider in een zorgcentrum. ,,Van het fotograferen kom ik tot rust, de stillevens zijn een houvast voor me. Meer moet dat niet zijn.”